By Sıhhat Bakanlığı’na bağlı Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu, 20 Kasım 2024’te birtakım hormon ilaçlarının artık sadece reçete ile satılabileceğini duyurdu.
Kısıtlanan ilaçlar ortasında trans erkeklerin kullandığı testosteron enjeksiyonları ve jeller ile trans bayanların kullandığı östrojen artırıcı kontraseptifler de bulunuyor.
Bunlar trans bireylerin cinsiyet ahenk süreçlerinde kullandığı hormon tedavisi ilaçları.
Bakanlık bu düzenlemenin “yanlış kullanımı” ve “suistimalleri” önlemeyi amaçladığını söylüyor.
LGBTİ+ aktivistler ise uygulamaların cinsiyet ahenk süreçlerini olumsuz istikamette etkilemesinden tasa ediyor.
Uzmanlar bu ilaçların reçeteli satılması gerektiği konusunda hemfikir.
Ancak LGBTİ+ bireylerin sıhhat hizmetlerinde pürüzlerle karşılaştıklarını vurgulayarak ilaçlara getirilen kısıtlamaların cinsiyet değişim sürecini de zorlaştırdığını söylüyorlar.
Gazi Üniversitesi’nde psikyatri profesörü olan ve uzun yıllardır LGBTİ+ bireylerle çalışan Prof. Dr. Selçuk Candansayar, “Eğer cinsiyet geçiş klinikleri, psikiyatrlar ve endokrinologlar siyasi baskı altında olmasaydı, bu reçete gerekliliği son derece yanlışsız bir uygulama olabilirdi. Fakat mevcut koşullarda, birçok trans birey kendi kendilerine aldıkları bu hormon tedavilerini tek çıkış yolu olarak görüyor” diyor.
İstanbul’da yaşayan trans aktivist ve fotoğraf sanatkarı Üzüm, yeni düzenlemelerin tesirlerine birinci elden şahit olduğunu söylüyor.
BBC Türkçe‘ye konuşan Üzüm yakın arkadaşları ortasında intihar kanılarını tetikleyen yorumlar duyduğunu aktarıyor ve ekliyor:
“Birçok kişi ‘Ne yapacağız? Tekrar bayan mı olacağız?’ diye soruyor.”
Ömrü boyunca bu hormon ilaçlarını kullanmak zorunda olduğunu belirten Üzüm, elinde son bir kutu ilaç kaldığını söylüyor.
Teknik olarak ilacı yazdırması mümkün olsa da daha evvel yaşadığı hastane tecrübelerinin kendisini korkuttuğunu tabir ediyor:
“Çok büyük travmalarım var. Çok sefer hekimler tarafından reddedildim. Hakarete uğradım. Bunları yaşadıktan sonra translar kurumlara olan itimadını kaybediyor.”
BBC Türkçe, bu haberle ilgili daha ayrıntılı bilgi talebiyle Sıhhat Bakanlığı’na başvurdu fakat karşılık alamadı.
‘Yanlış kullanılırsa önemli risklere neden olabilir’
Türkiye’de cinsiyet değişimi, Türk Uygar Kanunu’nun 40. hususu kapsamında düzenlenmiş yasal bir süreç.
Cinsiyet değiştirmek isteyen 18 yaşını doldurmuş, bekâr ve “transseksüel yapıda” olduğunun sıhhat raporuyla belgeleyebilen bireyler mahkemelere başvurabiliyor.
Mahkeme, cinsiyet değişimi için müsaade verdiğinde bu kişi, özel veya devlet hastanesinde ameliyat da dahil tedavi sürecine başlayabiliyor.
Ancak birçok kişi bu süreci resmi yollardan değil kendi imkanlarıyla yönetiyor.
BBC Türkçe‘ye konuşan fakat ismini vermek istemeyen Türk Tabipleri Birliği (TTB) ve Türkiye Psikiyatri Derneği üyesi bir doktor de cinsiyet değiştirmeye karar veren birçok kişinin psikiyatrist ya da endokrinoloğa erişmekte yaşadıkları zahmet nedeniyle kendi başlarına hormon tedavisi kullandığını söylüyor.
Ankara’da iki yıldır kendi imkanlarıyla geçiş sürecini yöneten Temmuz “Hormonları nasıl inançlı kullanabileceğimizi birbirimize öğretiyoruz. Bu, topluluk içinde kuşaktan jenerasyona aktarılan bir bilgi” diyor.
Türkiye İlaç ve Tıbbi Cihaz Kurumu, 20 Kasım 2024’te yayınlanan kararla bu ilaçlara erişimi reçeteye bağladı ve eczanelere de ilaçların temini konusunda kota getirdi.
Kararı eleştiren hekimler dahi kimileri ömür uzunluğu kullanılan bu ilaçların dikkatli tüketilmesi gerektiği konusunda hemfikir.
Prof. Candansayar BBC Türkçe‘ye yaptığı değerlendirmede “Bunlar güçlü ilaçlar. Yanlış kullanıldıklarında kardiyovasküler hastalıklar, yüksek tansiyon ve hatta kanser üzere önemli sıhhat risklerine neden olabilir. Bilhassa tıbbi nezaret olmadan kullanıldığında, östrojen ve progesteron tehlikeli olabilir” diyor.
Ancak Türkiye’deki mevcut şartlarda reçetenin cinsiyet değiştirme süreçlerine erişimi kısıtlayacağı ihtarında bulunuyor.
İlaçların reçeteli satılması neden eleştiriliyor?
Türkiye LGBTQIA+ Tıp Öğrencileri Ağı, hormon tedavisinin ansızın kesilmesinin önemli fizikî ve zihinsel sıhhat sonuçları doğurabileceği konusunda uyarıyor.
Bunlar ortasında ani sıcak basmaları, yorgunluk, uyku bozuklukları ve trans erkekler için birtakım durumlarda adet döngüsünün tekrar başlaması bulunuyor.
Cinsiyet ahenk ameliyatı geçirmiş bireyler için hormon tedavisinin ansızın kesilmesi kemik yoğunluğunda süratli düşüşlere ve kardiyovasküler komplikasyonlara da yol açabiliyor.
Temmuz içinde bulunduğu durumu, “İki yıllık emek, iki yıllık maddi yük ve muazzam bir baskı. Nihayet kendimi rahat hissettiğim bir vücuda kavuştum. Ancak şayet hormonlara erişimim kalmazsa, vücudumun geriye dönük değişimini izlemek yıkıcı olabilir” kelamlarıyla açıklıyor.
TTB üyesi doktor bu ilaçları reçeteyle kısıtlamanın “insanların merdiven altı yollarla ya da kayıt dışı tedaviler kullanmasının önüne geçmeyeceğini”, bilakis bu eğilimi artıracağını düşünüyor.
Bu tabibe nazaran tahlil, cinsiyet ahengiyle ilgili insanların psikiyatristlere ya da öbür tabiplere ulaşmasını kolaylaştırmak:
“Bununla ilgili bir adım atmadan yalnızca erişimi güçleştirmek insanların sıhhati öncelenerek alınmış bir karar üzere durmuyor.”
Trans bireylerin ne kadarı ilaçlara erişebiliyor?
Pembe Hayat LGBTİ+ Dayanışma Derneği’nin öncülüğünde başlatılan bir çevrimiçi anket, 20 Kasım 2024’teki reçete kısıtlamasının akabinde trans bireylerin hormon tedavisi ilaçlarına erişiminde problemler yaşandığını ortaya koyuyor.
Ankete katılanların yüzde 62’si hormon tedavisine sıkıntısız erişebildiğini söylüyor.
Katılımcılar ilaçlara erişimde bürokratik pürüzler (yüzde 36), ecza depolarındaki tedarik meseleleri (yüzde 32), artan maliyetler (yüzde 28) ve sıhhat hizmeti sağlayıcılarına ulaşmadaki zorluklardan (yüzde 26) bahsetti.
Ankete katılanların yüzde 77’si ise tedavi ile ilgili mali yüklerinin arttığını tabir etti.
Ankara’da yaşayan trans aktivist ve 17 Mayıs Derneği Milletlerarası İlgiler Sorumlusu Janset Kalan, BBC Türkçe‘ye “Bu yeni düzenleme, trans bireyler açısından sadece sıhhatle ilgili önemli sonuçlar doğurmakla kalmıyor, tıpkı vakitte yoksulluğu da derinleştirme riski taşıyor” değerlendirmesinde bulundu.
Kalan, cinsiyet ahenk sürecine ait sıhhat hizmeti sunabilen sonlu sayıdaki hastanede yaşanan yoğunluk nedeniyle, randevu bulmanın, tedaviye başlamanın ya da yeni reçete almanın da zorlaştığını savunuyor.
Özellikle 25 yaş ve altı genç translarda gelecekleriyle ilgili korkunun daha da derinleştiğini belirten Kalan, müracaatlarda “özkıyım üzere olumsuz fikirlerin arttığını” söylüyor.
‘Kısıtlamalar şaşırtıcı’
BBC Türkçe‘nin konuştuğu LGBTİ+ hakları savunucuları kararı eleştiriyor.
Avrupa, Milletlerarası Lezbiyen, Gey, Biseksüel, Trans ve İnterseks Derneği (ILGA) ilaç kısıtlamasının bilhassa fakir transların ilaçlara erişimine ziyan vereceğini söylüyor.
Dernek, “Birçok trans artık bu hormonlara erişemeyecek ve hatta kimileri bunları temin etmek için sıhhat riskleri ve fahiş fiyatlarla sonuçlanabilecek sistemsiz yollara başvuracak” ikazında bulundu.
Türkiye LGBTQIA+ Tıp Öğrencileri Ağı da “Hormonlara reçetesiz erişim konusundaki bu kısıtlama şaşırtan. Hala reçetesiz satılan ve önemli risk taşıyan diğer ilaçlar temin edilebiliyorken hormonlara reçetesiz erişimin yararları risklerinden fazladır” diyor.
Kaos GL’den İnsan Hakları Uzmanı Defne Hoş, “Zaten Türkiye’de cinsiyet ahenk süreci şartları ve cinsiyetin hukuken tanınması süreçleri hayli güç işliyor. İlaçların kısıtlanması bu zorluğu pekiştiriyor” yorumunu yapıyor.
Güzel, üzerlerindeki baskının giderek daha da arttığını söylüyor ve ekliyor:
“LGBTİ+’ların acil gereksinimleri var. Sıhhate erişim, barınma, ve istihdam bunların başında geliyor. Nefret cinayetlerine, ataklarına ve telaffuzlarına karşı durmak artık hayat memat problemi. Bizler burada olmaya, hakkımızı savunmaya devam edeceğiz.”
Trans kliniklerine kontrol ne manaya geliyor?
Sağlık Bakanlığı’nın ilaçlarla ilgili kararından kısa müddet sonra devlet hastanelerindeki trans klinikleri ile ilgili de bir gelişme yaşandı.
30 Ocak’ta da kamu hastanelerinde kontrol süreçlerini güçlendirmek gayesiyle yeni bilimsel kurullar oluşturuldu.
Bu komiteler ortasında “Cinsiyet Değişikliği Kontrol ve Kıymetlendirme Bilimsel Komisyonu” da bulunuyor.
Bu kurul, cinsiyet disforisi (cinsiyet hoşnutsuzluğu) tanısı alan hastaların başvurduğu hastaneleri inceleyecek.
Alınan kararla birlikte, Cerrahpaşa, Hacettepe, Marmara, Kocaeli ve Çapa üzere üniversite hastanelerinde faaliyet gösteren trans klinikleri denetime tabi tutulacak.
Sağlık Bakanlığı, cinsiyet değişikliğinin yanı sıra radyolojiden ortopediye pekçok kolda açıklan komitelerin “sistemdeki aksaklıkları tespit edeceğini ve yeni bilimsel rehberler hazırlayacağını” söylüyor.
Bakanlık bu sayede sıhhat bölümündeki denetim sistemlerinin daha tesirli hale getirilmesini planlıyor.
Prof. Candansayar, komitenin “Bürokratik manada cinsiyet değiştirme kliniklerini ortadan kaldırma” hedefi taşıdığını öne sürüyor.
Prof. Candansayar, “Baskı, heteroseksüel olmayan bütün cinsel yönelimlere dönük” yorumunu yapıyor.
Hükümetin LGBTİ+ bireyleri toplumun dışına ittiğini savunan Prof. Dr. Candansayar, “Onları ayrımcılığa maruz kalmayı hak eden ikinci sınıf vatandaşlar haline getiriyor. Bu, temel insan özgürlüklerine yönelik bir saldırıdır” diyor.
Temmuz için sıkıntı yalnızca trans topluluğunu ilgilendirmiyor.
Hükümetin LGBT+ bireyleri Türkiye’nin ekonomik ve toplumsal meseleleri için günah keçisi yapmaya çalıştığını savunan Temmuz, “Ama bu yalnızca bizimle ilgili değil; bu, vücut bütünlüğüyle ilgili bir mesele” diyor.
Temmuz insanları bu mevzuya hassas olmaya çağırıyor:
“Bedenlerimizi denetim etmeye başlayan bir hükümet herkesi tesirler. Bu, trans haklarından çok daha büyük bir sorun.”
BBC Türkçe, Sıhhat Bakanlığı’ndan bahislere ait yorum talep etti fakat karşılık alamadı.
