By ABD Başkanı Donald Trump’ın Ocak ayında vazifeye başlamasından üç gün sonra dört genç adam Washington DC’deki ABD Uluslararası Kalkınma Ajansı (USAID) ofisine habersiz bir biçimde gelerek bilgisayar sistemine erişim talep etti.
Milyarder Elon Musk tarafından yönetilen ve yeni kurulan Devlet Verimliliği Departmanı (DOGE) için çalıştıklarını söylediler.
Başkan Trump dış yardımların gözden geçirilinceye kadar dondurulacağını açıklamıştı ve onlar da dünyanın dört bir yanındaki projelere yapılan ödemeleri durdurmak için oradaydı.
Dünyanın en büyük bağışçısı olan ABD 2024’te OECD’ye nazaran, Gayri Safi Ulusal Gelirinin yüzde 0,22’sini (63 milyar dolar) yardım için harcadı.
Bu paranın büyük bir kısmı, 40 milyar dolar bütçesi olan bir devlet kurumu olan USAID aracılığıyla harcandı.
Beyaz Saray uzun vadeli planlarının detaylarını şimdi açıklamasa da BBC, en büyük kaybedenlerin kimler olabileceğini belirlemek için kamuya açık bilgilerin yanı sıra hükümetten sızdırılan kimi bilgileri de tahlil etti.
Cezalandırılma kaygısıyla BBC’ye ismini vermeden konuşan bir USAID çalışanı, DOGE işçisi binalarına yerleşirken üç hafta süren bir “kaos” yaşandığını anlatıyor.
“Bunlar Musk’ın şirketlerinden koparılmış çocuklardı” diyor:
“İçlerinden biri bana SpaceX için çalıştığını söyledi.”
İlk başta bilgisayar sistemlerinde iklim, cinsiyet, güç, eşitlik ya da kimlik üzere muhakkak sözleri içeren projeleri aradıklarını, sonra da her şeyi “kesip yakmaya” başladıklarını anlatıyor:
“İnsanlar gelip ‘Bunun Sudan’da yaklaşık iki milyon insanı doyuracağını biliyor musunuz?’ diyordu, onlar da ‘Umurumuzda değil’ diye karşılık veriyordu.”
İki hafta sonra Trump idaresi, Sudan’daki Barış İçin Besin üzere hayatı idame ettiren programlara katkıda bulunmaya devam edeceğini açıkladı.
Ancak Dışişleri Bakanlığı bazı projelerin devam etmesine onay verse de USAID çalışanı, DOGE çalışanının geceleri sisteme girerek projeleri iptal ettiğini söylüyor.
Buna karşılık bir idare yetkilisi BBC’ye yaptığı açıklamada, “Yönetimin dış siyaset öncelikleriyle uyuşmayan programlar için Sudan’da verilen 18 fonun feshedildiğini, acil besin yardımı da dahil olmak üzere hayat kurtaran kritik yardımlar için verilen 37 fonun ise devam ettiğini” belirtti.
Dışişleri Bakanı’nın hangi programların sonlandırılacağına “hesap verebilirliğin ve stratejik uyumun geliştirilmesine odaklanarak karar verdiğini”, savunmasız nüfuslara yönelik taahhütlerin ortadan kalkmadığını da ekledi.
Mart ortasına gelindiğinde USAID kapatılmış, 10 binden fazla işçiden yalnızca 15 kadarı Dışişleri Bakanlığı’na kaydırılmıştı.
Trump idaresi Kongre’ye iptal edilen hibe ve fonların bir listesini göndererek USAID programlarının yüzde 83’ünün kesildiğini argüman etti.
Bunun zincirleme tesiri çok büyük oldu ve dünya çapında yüz binlerce insan bir anda kendilerini işsiz buldu.
“Bir gün uyandığınızda artık bir işinizin olmadığını görmek kolay değil,” diyor Nijerya’nın kuzeyinde, büyük ölçüde USAID tarafından finanse edilen bir yardım kuruluşunda çalışan Sumayya Muhammad Bala:
“Bunun olacağını iddia etmemiştik.”
Artık acil besin paketi alamayacak olan yetersiz beslenen anneler ve çocuklarla, evvelce takviye verdikleri hastaneler bir gecede kapandığında konutlarına dönmek zorunda kalan hastalar için endişeleniyor.
“Ailelerinin diğer bir yerde tedavi görmeye gücü yetmiyor” diyor:
“Hükümetin devreye gireceğine dair umudumuz çok az.”
O tarihten bu yana Dışişleri Bakanlığı’ndan sızan çeşitli bilgiler kesintilerin boyutları hakkında fikir vermektedir.
BBC’ye sızdırılan 10 Nisan tarihli bir Dışişleri Bakanlığı genelgesinde dış yardımın 21,5 milyar dolar (yüzde 56 oranında) kesileceği belirtiliyordu.
Çocuk ve hamile sağlığı
Anne ve çocuk sıhhati projelerine fon ayrılmayacağı da ekleniyordu. Sıhhat siyasetleri alanında çalışan sivil toplum kuruluşu KFF’nin bilgileri, ABD’nin 2024 yılında bu alana 1,3 milyar dolar harcadığını gösteriyor.
Nisan ayında yayınlanan bir BM raporuna nazaran, son 25 yılda doğum sırasında ölen bayan ve çocuk sayısı yüzde 40 oranında azalmış olsa da bu alanda hala büyük fonlara muhtaçlık duyuluyor.
Bu alanda harcanan paranın birçok, 2023 yılında global anne ölümlerinin yüzde 70’ini oluşturan Sahra Altı Afrika’ya gitmiştir.
Şubat ayında iş durdurma buyruğu gelene kadar Nijerya’nın kuzeyindeki 12 kırsal kliniği doğum bakımını güzelleştirmek için destekleyen USAID dayanaklı bir projede çalışan Dr. Muhammad Abdullahi, “Çok endişeliyim” diyor.
Projesi kliniklere preeklampsi, kanama yahut enfeksiyonu durdurmak için gerekli ilaçları sağladı, hemşireleri ve ebeleri gerektiğinde bayanları hastaneye erken sevk etmeleri için eğitti ve ulaşım konusunda yardımcı oldu.
Elektriği olmayan bir kliniğe USAID aracılığıyla güneş panelleri için ek fon sağlamış ve para çekilmeden evvel bir müteahhit tutmuştu.
“Bir bayan acil bakıma gereksinim duyarsa ve nakledilemezse ne olacak? Ya anne ya da bebek ölecek” diyor.
BM’nin cinsel sağlık ve üreme sağlığı ajansı UNFPA’nın lideri Ayman Abdelmohsen’e nazaran, anne ölümlerinin yüksek olduğu birçok ülke, doğum ve yeni doğan hizmetleri için neredeyse büsbütün USAID fonlarına bel bağlamış durumda.
“Geçtiğimiz otuz ya da kırk yıl boyunca, bu hükümetlerin birçok bu dış yardıma alıştı ve neredeyse bu fonun gelmesini hak ettikleri hissine kapıldılar” diyor:
“Hükümetlerin uyanmaya başlaması gerekiyor.
“Kendi halkınızın geçimi için dış yardıma bel bağlamaya devam edemezsiniz.”
Nijerya’nınki de dahil olmak üzere birtakım ülkelerdeki sıhhat bakanları bunun farkında ve düzeltmek için çalışıyor. Ancak daha fazla vakte gereksinimleri olduğunu söylüyor Abdelmohsen.
“Mesele ABD hükümetinin finansmanı durdurması değil, sorun bu kadar ani olması” diyor:
“Birden teğe fişi çekmek sistemlere çok fakat çok ziyan verir.”
USAID tıpkı vakitte yılda yaklaşık 600 milyon dolar bütçeyle dünya çapında en büyük doğum denetim hapı sağlayıcılarından biri pozisyonunda.
10 Nisan tarihli genelgeye nazaran bu harcamaların tamamı kesilecek.
Kesintilerden evvel ABD hükümeti global sıhhat için yılda yaklaşık 12 milyar dolar harcıyordu ve bunun büyük bir kısmı üç hastalığa odaklanmıştı: Verem, sıtma ve HIV.
Verem
Akciğerlere saldıran verem (tüberküloz) bunlar ortasında en az fon ayrılan hastalık.
Yine de her yıl 1,2 milyon vefatla en büyük katildir.
BM’nin mesken sahipliği yaptığı Stop TB Partnership projesinin lideri Dr. Lucica Ditiu, ABD’nin veremin önlenmesi için ülkeden ülkeye sağlanan fonların yaklaşık üçte birini (406 milyon dolar) ayırdığını söylüyor:
“İnsanlar veremi unuttu, bittiğini düşündüler. Vereme ışık tutan yalnızca ABD oldu.”
Mart ayında Dışişleri Bakanlığı Kongre’ye, iptal edilmesi için listelenen tüm hibe ve fonların detaylarını içeren bir tablo gönderdi.
Bunların en az 84’ünde veremden bahsediliyordu.
Choub Sok Chamreun Kamboçya’da, USAID’den 3 milyon dolar finansman alan ve iptal edilen projelerden biri olan bir verem tedbire programını yürütüyordu.
Teşhis edilmemiş verem hadiselerini tespit etmek için kapı kapı dolaşan 5 bin gönüllüyü denetleyen 200 çalışanı yönetiyor ve virüsün yayılmasını önlemek için insanların tedavi görmesine yardımcı oluyordu.
Ocak ayının sonunda Chamreun iş durdurma buyruğu aldı ve Şubat ayının sonunda tüm işçisini işten çıkarmak zorunda kaldı.
Bazı gönüllüler hala çalışmalara devam etse de lakin hadiselerin yalnızca bir kısmını tespit edebiliyorlar.
Chamreun, “Kamboçya’da veremi 2030 yılına kadar durdurma hayaline yanlışsız ilerliyorduk, artık bunun olacağını sanmıyorum” diyor.
Dr. Lucica Ditiu’nun ajansı ABD’den fon almaya devam ediyor, fakat ne kadar müddetle devam edeceğinden emin değil.
Dr. Ditiu, “Dünyanın veremin yayılmasını durdurmak için tek bir bağışçıya bel bağlamış olması kabul edilemez” diyor:
“Kumdan bir kale üzereydi ve bir dalga gelip, her şeyi silip süpürdü.”
HIV ve AIDS
Geçtiğimiz on yıl boyunca ABD, HIV ve AIDS ile çaba için Başkan’ın AIDS Yardım Acil Planı (Pepfar) aracılığıyla yılda yaklaşık 5 milyar dolar harcadı.
Yardımların dondurulmasından bir hafta sonra Dışişleri Bakanlığı Pepfar’ın bazı faaliyetlerine muafiyet tanıdı.
Anneden çocuğa geçişi durdurmaya yönelik projelerin de kurtarılanlar ortasında olması gerekiyordu fakat Nisan ayında New York Times, dünya genelinde bu programları yöneten 270 bin çalışana işe gelmemelerinin söylendiğini bildirdi.
Nisan ayı başında The Lancet’te yayımlanan bir araştırmaya nazaran, Pepfar’ın büsbütün durdurulması halinde 2030 yılına kadar çocuklarda bir milyon yeni HIV enfeksiyonu görülebilir ve 500 bin çocuk ölebilir.
Sıtma
ABD daha evvel sıtmanın önlenmesi için global çapta her yıl yaklaşık 1 milyar dolar katkıda bulunuyordu.
AFP haber ajansı, Nijerya’nın kuzeyinde sıtma hastalarını tedavi eden kliniklerin çoktan kapandığını bildiriyor.
ABD’nin kamu hastaneleri için sıtma testleri ve tedavilerinin ana sağlayıcısı olduğu Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nde ise dayanağın bir kısmı kesildi.
Hangi sıtma projelerinin kurtarılacağı aşikâr değil.
ABD, bu hastalıklarla çaba için direkt yatırdığı paradan farklı olarak, Birleşmiş Milletler’in verem, sıtma ve HIV ile uğraş için oluşturduğu Global Fon’a da yılda 2 milyar dolara kadar katkıda bulunuyordu.
Küresel Fon’un tüm bütçesinin üçte birini finanse ediyordu.
10 Nisan tarihli genelgede, katkının yarıdan fazla azaltılması ve ABD’nin öbür bağışçılar tarafından verilen her dört dolara karşılık yalnızca bir dolar bağışta bulunması yer alıyordu.
Genelgede ayrıyeten HIV, sıtma ve veremin ötesinde “diğer sıhhat programları için fon ayrılmayacağı” belirtiliyordu.
Bu da Demokratik Kongo Cumhuriyeti’nin başşehri Kinşasa’daki mpox (maymun çiçeği) tedavi merkezi ya da Uganda’daki Ebola tedbire programları üzere projelerin artık ABD tarafından finanse edilmeyeceği anlamına geliyor.
Dışişleri Bakanlığı hayati öneme sahip programları koruyacağını söylemiş olsa da, 10 Nisan genelgesiyle gündeme getirilen değişikliklerin acil yardımları yüzde 55 oranında azaltacağı öngörülüyor.
“Başlık II Barış için Gıda” isimli, muhtaçlık fazlası ABD mahsullerinin gereksinimi olan ülkelere gönderilmesine yönelik bir programın büsbütün kaldırılacağı da bu genelgede yer aldı.
“Böylesi durumlarda yardım tek ve yegane seçenektir. Fişini çektiğinizde, bu bir felakettir” diyor Dr. Abdelmohsen.
Trump yönetimi daha evvel USAID’in, Amerika’nın dış siyaset çıkarlarıyla örtüşmediğini söylemiş ve BBC’ye verdiği demeçte “vergi mükelleflerinin dolarlarının idarecileri olarak rollerini çok ciddiye aldıkları için” devam eden rastgele bir dış yardımın “ABD’nin temel ulusal çıkarlarını ilerletmesi” gerektiğini belirtmişti.
Yıllar geçtikçe, başka birçok eleştirmen de bunun para israfına ya da yabancı paraya tehlikeli bir bağımlılığa yol açtığını savundu.
Ancak onların birden fazla bile, fonların bu kadar sert bir halde kesilmesinin telafisi mümkün olmayan ziyanlara yol açacağı konusunda hemfikir.
Bu haber, BBC gazetecileri tarafından hazırlandı ve denetim edildi. Bir pilot proje kapsamında çevirisi için yapay zekadan da faydalanıldı.
