By Batı, İkinci Dünya Savaşı’ndan beri en ağır güvenlik krizlerinden birini yaşıyor ve bu bir mühlet devam edecek. Bir uzman bunu “Trumpçılık, onun başkanlığından daha uzun sürecek” halinde açıklıyor. Pekala hangi ülkeler ABD’nin geri çekilerek bıraktığı boşluğu doldurmaya hazır?
1947 yılının Şubat ayında bir sabah saat 09.00’da İngiltere’nin Washington büyükelçisi Lord Inverchapel, değerlerini vurgulamak için mavi kağıda basılmış iki diplomatik ileti teslim etmek üzere ABD Dışişleri Bakanı George Marshall’ın ofisine girdi: bildirilerden biri Yunanistan, oburu de Türkiye ile ilgiliydi.
Bezmiş, yoksul ve ABD’ye büyük bir borç içinde olan İngiltere, ABD’ye, komünist bir isyanla gayret eden Yunan devletini desteklemeye devam edeceğini söyledi.
İngiltere Filistin ile Hindistan’dan çekilme ve Mısır’daki varlığını azaltma planlarını da açıklamıştı esasen.
ABD, Yunanistan’ın komünistlere, münasebetiyle da Sovyet denetimine teslim olması tarafında gerçek bir tehlike oluştuğunu anladı.
Ancak Amerika Birleşik Devletleri, Yunanistan’ı kaybederse bunu Türkiye’nin takip edebileceğinden ve Moskova’nın Akdeniz’in doğusunu, hatta tahminen kritik bir global ticaret rotası olan Süveyş Kanalı’nı denetimi altına alacağından korktu.
Böylece ABD bir anda İngiltere’nin bölgeyi terk etmesiyle oluşan boşluğu doldurdu.
ABD Başkanı Harry Truman, “Dış baskıların yahut silahlı azınlıkların boyun eğdirme uğraşlarına karşı direnen hür insanları desteklemek, Amerika Birleşik Devletleri’nin siyaseti olmalıdır” demişti.
Bu, sonradan Truman Doktrini olarak tanınan konseptin başlangıcıydı. Bu doktrinin özünde, öteki ülkelerde demokrasiyi savunmaya yardımcı olmanın ABD’nin ulusal menfaatine hizmet edeceği fikri yatıyordu.
Bunun akabinde ABD’den iki büyük inisiyatif geldi: yıkılan Avrupa ekonomilerini tekrar inşa edecek dev bir yardım planı olan Marshall Planı ve denetimini Avrupa’nın doğusuna kadar genişletmiş olan Sovyetler Birliği’ne karşı demokrasileri savunmak ismine tasarlanan NATO’nun 1949’da kuruluşu.
Bu Batı dünyasının denetiminin İngiltere’den ABD’ye geçtiği an olarak düşünülebilir. Daha doğrusu, bunun çoktan gerçekleştiğini ortaya koyan an.
Genelde milletlerarası siyasetten uzak duran ve iki büyük okyanus tarafından korunan ABD, İkinci Dünya Savaşı’ndan özgür dünyanın lideri olarak çıkmıştı. Amerika global çapta gücünü gösterirken savaş sonrası on yılların birçoklarını, dünyayı kendi istediği biçimde çizerek geçirdi.
‘Baby boomer’ (savaş sonrası) jenerasyonu ABD’ye hiç olmadığı kadar benzeyen, onun üzere konuşan ve davranan bir dünyada büyüdü. Bu da batı dünyası üzerinde kültürel, ekonomik ve askeri bir hegemonya kurdu.
Ancak ABD’nin jeostratejik hırslarını dayandırdığı temel varsayımlar değişecek üzere görünüyor.
Donald Trump ülkesinin on yıllar evvel kendisi için belirlediği rolü İkinci Dünya Savaşı’ndan beri sorgulatan birinci ABD Lideri. Bunu o denli bir yapıyor ki birçok kişi eski dünya nizamının sonlandığı görüşünde — fakat yeni dünya tertibi de şimdi şekillenmiş değil.
Asıl soru, hangi ülkelerin evvel çıkacağı. Avrupa’nın güvenliği de yakın geçmişte hiç olmadığı kadar büyük bir tehdit altındayken, bir arayış içine düşen Avrupa önderleri kâfi bir karşılık verebilecek mi?
Truman’ın mirasına meydan okuma
ABD Başkanı Trump’ın 1945 sonrası memleketler arası sisteme yönelik tenkitleri, on yıllar öncesine dayanıyor. Neredeyse 40 yıl evvel, ABD’nin dünya demokrasilerini savunmaya yönelik adanmışlığını eleştirmek için üç ABD gazetesinde tam sayfa reklam satın almıştı.
“On yıllardır Japonya ile öteki milletler Amerika Birleşik Devletleri’nden nemalanmaya çalışıyor” diye yazmıştı 1987’de. “Bu ülkeler neden onların menfaatlerini korumak için kaybettiğimiz canların ve milyarlarca doların karşılığını ABD’ye vermiyor?”
“ABD kendine ilişkin olmayan gemileri korurken, muhtaçlığı olmayan petrolü taşırken, bunları da dayanak olmayacak müttefikler için yaparken dünya, Amerikalı siyasetçilere gülüyor.”
İkinci sefer lider olduğundan beri de bu duruşunu tekrarladı.
Trump idaresindeki birtakım bireylerin Avrupa’nın ABD’ye bel bağlaması olarak algıladıkları mevzulardaki öfkeleri, Yemen’deki Husilere yönelik hava hücumlarıyla ilgili bu hafta sızdırılan iletilerde da görülüyordu.
Başkan Yardımcısı JD Vance isimli bir hesap bildirilerde Avrupa ülkelerinin bu hücumlardan yarar sağlayabileceğini yazıyor. Bir ileti, “Avrupa’yı tekrar kurtarmaktan nefret ediyorum” diyor.
Savunma Bakanı Pete Hegseth olarak tanımlanan bir öteki hesap da üç dakika sonra, “Başkan Yardımcısı: “Avrupa’nın beleşçiliğiyle ilgili öfkeni motamot paylaşıyorum. BU ZAVALLI bir durum” yazıyor.
Trump’ın duruşu ise ABD’nin cömertliğinden faydalandığını düşündüğü ülkeleri eleştirmenin ötesine geçiyor.
İkinci başkanlığının başında Trump, Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin ile yakınlaşır üzere görünüyordu ve Rusya’ya Ukrayna’nın NATO üyesi olmayacağını, Rusya’ya kaptırdığı toprakları da geri almayı beklememesini söylüyordu.
Birçok kişi bunun, daha müzakereler başlamadan iki büyük kozu teslim etmek olduğunu düşündü. Trump, karşılığında Rusya’dan bir şey de istememişti.
Öte yandan birçok Trump destekçisi Putin’i, kendilerinin muhafazakar kıymetlerini temsil eden güçlü bir önder olarak görüyor.
Bazıları için Putin “duyar kültürü” ile yürütülen savaşta bir müttefik.
Trump Rusya’ya, Ukrayna’nın NATO üyesi olmayacağını ve Rusya’ya kaybettiği toprakları da geri almayı beklememesi gerektiğini söyledi.
ABD’nin dış siyaseti artık, en azından kısmen, kültür savaşlarının zorunlulukları tarafından belirleniyor. Avrupa’nın güvenliği, ABD’nin neyi temsil ettiği hakkında iki düşman kutup ortasındaki savaşın kıskacına düşmüş durumda.
Bazıları bu ayrılığın Trump’ın şahsi görüşlerinin ötesine geçtiği ve Avrupa’nın Trump’ın misyon müddetini sabırla bekleyemeceği görüşünde.
İngiltere’nin savunma hususlarında önde gelen fikir kuruluşu Royal United Services Institute’ta (RUSİ) kıdemli araştırmacı Ed Arnold, “ABD Avrupai bedellerden kopuyor” diyor.
“Avrupalılar için bunu kabul etmek sıkıntı, zira bu durumun yapısal, kültürel ve tahminen de uzun vadeli olduğu manasına geliyor.
“Bence ABD’nin şimdiki gidişatı Trump’ın şahsından daha uzun müddet devam edecek. Trumpçılık, onun başkanlığından daha uzun sürecek.”
NATO’nun 5. hususu ‘yaşam takviyesine bağlı’
Trump’ın Beyaz Saray’ı artık Avrupa’nın güvenliğinin en önemli garantörü olmayacağını, Avrupa ülkelerinin kendi savunmalarından sorumlu olmasını ve parasını kendilerinin vermesini söyledi.
Trump bu ay “[NATO ülkeleri] para vermeyecekse onları savunmayacağım. Hayır, onları savunmayacağım” dedi.
Neredeyse 80 yıldır Kuzey Atlantik Antlaşması’nın 5. unsuru Avrupa’nın güvenliğinin yapı taşını oluşturuyor. Bu hususa nazaran üye ülkelerden birine yapılan bir akın, hepsine yapılan bir taarruz kabul ediliyor.
İngiltere Başbakanı Sir Keir Starmer ile Beyaz Saray’a ziyaretinden çabucak evvel Downing Caddesi’nde yaptığım bir mülakat bana ABD’nin NATO’nun öncü üyesi olmasından tatmin duyduğunu ve Trump’ın ferdî manada 5. unsura bağlı kaldığını söyledi.
Kimileri ise bundan o kadar emin değil.
Trump bu ay, maddi yükümlülüklerini karşılamadıkları takdirde NATO ülkelerini savunmayacağını söyledi.
En son Muhafazakar hükümette savunma bakanı olan Ben Wallace bana bu ay, “Bence 5. husus ömür takviyesine bağlı” dedi.
“Eğer İngiltere da dahil olmak üzere Avrupa öne çıkıp savunmaya büyük yatırım yapmaz ve bunu ciddiye almazsa, bu bildiğimiz formuyla NATO’nun sonu olabilir ve 5. hususun sonu olur.”
“Şu an Rusya hücum olsa bile 5. Hususun yürürlüğe sokulabileceği argümanına meskenimi yatırmam… Katiyen ABD’nin kurtarmaya koşacağını da varsaymam.”
Fransız anket şirketi Institut Elabe’a nazaran Fransızların neredeyse dörtte üçü artık ABD’nin Fransa’nın müttefiki olmadığını düşünüyor.
Tarihte ABD yanlısı olan İngiltere ile Danimarka’nın birçok ve büyük çoğunluğu artık ABD ile ilgili olumsuz görüşlere sahip.
Muhafazakar yorumcu, müellif ve Washington DC’deki Brookings Enstitüsü’nün kıdemli üyesi, birebir vakitte Trump’ı uzun müddettir eleştiren Robert Kagan”Trump’ın NATO’ya verdiği zararın muhtemelen tamiri mümkün değil” diyor.
“İttifak artık, en hafifinden, sağlam olmayan hale gelen bir Amerikan garantisine dayanıyordu.”
Ancak Trump Avrupa’ya savunma harcamalarına çekidüzen vermesini söyleyen ilk ABD başkanı kesinlikle değil.
2016’da Barack Obama da NATO müttefiklerine savunma harcamalarını artırmalarını söylemişti:
“Avrupa yer yer kendi savunmasına dair kayıtsız kaldı.”
‘Batı’nın kırılımı’ mı başladı?
Tüm bunlar Putin için şahane haber teşkil ediyor.
Geçen yıl, “Avrupa-Atlantik güvenliğinin bütün sistemi gözlerimizin önünde çöküyor” demişti.
“Avrupa global ekonomik gelişim alanında ötekileştiriliyor, göç ya da milletlerarası özerkliğini ve kültürel kimliğini kaybetmek üzere zorlukların yarattığı kaosa gömülüyor.”
Ukrayna Devlet Başkanı Volodimir Zelenskiy’nin Trump ve Vance’le gerçekleştirdiği gergin toplantıdan üç gün sonra, Mart ayının başlarında, bir Kremlin sözcüsü “Batı’nın kırılımının başladığını” ilan etti.
Düşünce kuruluşu Chatham House’taki Avrupa programının yöneticisi Armida van Rij, “Rusya’nın Avrupa’daki maksatlarına bakın” diyor ve devam ediyor:
“Hedefleri Avrupa’yı istikrarlaştırmak. NATO’yu zayıflatmak ve Amerikalıların buradan birliklerini çekmesini sağlamak.”
“Şu anda da ‘tik, tak, tik ve neredeyse tak’ diyebiliriz. Zira Avrupa’yı istikrarsızlaştırıyor. NATO’yu zayıflatıyor. Şimdi ABD’nin Avrupa’dan birliklerini çekmesi noktasına gelmedi ancak birkaç aya nerede olacağımızı kim bilir?”
‘Tarihimizin derslerini unutuyoruz’
Avrupa’nın bundan sonra karşısındaki en büyük zorluklardan biri kendini nasıl gereğince silahlandıracağı.
ABD’nin kudretine bel bağlayarak geçen 80 yılın akabinde birçok Avrupa demokrasisi savunmasız durumda.
Örneğin İngiltere Soğuk Savaş sırasında tepe yapan askeri harcamasını geçen müddette neredeyse yüzde 70 azalttı. (Soğuk Savaş’ın sonunda, 90’lı yılların başında, Avrupa kendisine bir barış temettüsü verdi ve savunma harcamalarını azaltmak için onlarca yıllık süreci başlattı.)
“[Soğuk Savaş sırasında] büyük bir bütçemiz vardı ve bir barış temettüsü aldık,” diyor Wallace.
“Bunun haklı olduğunu savunabilirsiniz.
“Sorun barış temettüsünden kurumsal yağmaya geçiş yapmamız oldu.[Savunma] para almak için gidilen birinci ünite oldu. Tarihimizin öğrettiği dersleri de tam olarak bu noktada unuttuk.”
Başbakan Starmer geçen ay parlamentoya, İngiltere’nin 2027’e kadar savunma harcamalarını GSYH’nin yüzde 2,3’ünden yüzde 2,5’ine çıkaracağını açıkladı. Lakin bu kâfi mi?
“Yalnızca sabit durmak kâfi,” diyor Wallace. “Ancak kendimizi alana çıkarmak için gereken şeyleri düzeltmeye yahut Amerikalıların bıraktığı boşlukları doldurmaya yetmez.”
Trump idaresinde ABD’nin Nato müttefiklerini savunacağı istikametindeki güvenilirliği kuşkulu.
Bir de askeri alım konusundaki daha geniş kapsamlı sorular var.
“Yalnızca İngiltere değil, Batı’nın tamamı askere alım konusunda özgür düşüşte” diyor Wallace.
“Şu anda gençler orduya katılmıyor. Bu da bir sorun teşkil ediyor.”
Ancak Almanya’nın müstakbel başbakanı Friedrich Merz Avrupa’nın kendini ABD’den bağımsızlaştırmak zorunda olduğunu söyledi.
NATO’yu “Avrupalılaştırmak” için de şu anda sırf ABD’nin sahip olduğu kabiliyetlere sahip, yerli bir Avrupa askeri-endüstriyel kompleksi yaratmak gerekiyor.
Başkaları da Avrupa’nın askeri manada daha kendine kâfi hale gelmesi gerektiği konusunda hemfikir.
Avrupa Islahat Merkezi’nin yönetici yardımcısı Ian Bond, “Şu an bulunduğumuz noktada Doğu Avrupalıların büyük ölçüde ikaza gereksinimi yok” diyor:
“Batıya gitgide durum daha da sorunsal bir hal alıyor, ta ki İspanya ve İtalya’ya varana kadar.”
Arnold da birebir fikirde:
“Avrupa’daki görüş artık bunun bir müzakere dahi olmadığı tarafında, nasıl ve ne kadar süratli yapacağımız konusunda bir tartışma olabilir lakin bunu derhal şu an yapmamız gerekiyor.”
Yeni bir dünya sistemi inşa etmek
Tarihçi Timothy Garton Ash, sadece ABD tarafından sunulan “çok kıymetli şeylerin” listesinin kısa olduğunu söylüyor.
“Bunlar da kelamda stratejik dayanaklar,” diyor Ash ve şöyle devam ediyor:
“Uydular, istihbarat, Patriot hava savunma bataryaları, ki bir tek bunlar Rus füzelerini düşürebiliyor. Üç ila beş yıla kadar biz [ABD dışındaki ülkeler] de bunların kendi versiyonlarımıza sahip olmayı hedeflemeliyiz.”
“ABD başkanı ‘bizi bu işin içine çekmeyin’ dese bile, [fikir o ki] Amerikan öncülüğündeki NATO’dan geçiş sürecinde de o kadar Avrupalılaşmış bir NATO oluşacak ki, ulusal kabiliyetler ve AB kapasiteleriyle birlikle Avrupa’yı savunabilecek.”
Soru, bunun nasıl başarılacağı.
Van Rij’in görüşünde, Avrupa’nın kendi sahip olduğu bir savunma sanayisi temeli oluşturması gerekiyor.
Ancak Van Rij zorluklar da öngörüyor:
“Asıl güç olan bunun nasıl başarılacağı ve yapılıp yapılmaması konusunda Avrupa’nın içindeki bölünmeler.”
Chatham House’taki Avrupa programının yöneticisi Armida van Rij Avrupa’nın kendi savunma endüstrisini kurması gerektiğini, lakin büyük zorluklarla karşı karşıya olduğunu söyledi.
Avrupa Kurulu ile uzmanlar bu savunmanın nasıl işleyeceğini on yıllardır çözmeye çalışıyorlar.
“Geçmişte ulusal çıkarlar sebebiyle çok sıkıntı oldu… Yani bu kolay olmayacak.”
Bu sırada Trump ise Soğuk Savaş sonrası kurallarına dayanan, kendi yazgılarını ve ittifaklarını belirlemekte özgür özerk ülkelerin oluşturduğu memleketler arası tertipten vazgeçmeye hazır görünüyor.
Öyle görünüyor ki Trump ile Putin’in ortak dileklerinden biri, uluslarası uzlaşma ile oluşan yasalar ile kısıtlanmayan büyük güçlerin daha küçük ve zayıf ülkeler üzerinde tahakküm kurmakta özgür olduğu bir dünya nizamı, tıpkı Rusya’daki Çar ve Sovyet imparatorluklarında olduğu üzere.
Bu da İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra 40 yıl boyunca karar süren “menfaat alanları” sistemine geri dönüş manasına gelir.
Bir NATO ülkesi atağa uğrasa Donald Trump’ın ne yapacağını tam olarak bilmiyoruz.
Ama asıl problem şu ki, artık ABD yardımı garantisine kesin gözüyle bakılamaz.
Bu da Avrupa’nın reaksiyon vermesi gerektiği manasına geliyor.
Bir ortada kalmak, artık kendi savunmasına kaynak oluşturmayı başarmak ve büyük güçlerden birinin “etki alanına” çekilmekten kaçınmak ise Avrupa’yı bekleyen zorluklar.
